تعریف Impact Factor

ایمپکت فاکتور (Impact Factor) یک مجله‌ی آکادمیک، معیار نمایش میانگین سالانه تعداد ارجاعات به مقالات منتشر شده در آن مجله است. ایمپکت فاکتور به عنوان نشان‌دهنده‌ی اهمیت نسبی هر مجله در حوزه تخصصی خود کاربرد گسترده ای دارد؛ مجلات با ایمپکت فاکتور بالا، اغلب مهمتر از مجلات با ایمپکت فاکتور پایین هستند.

ایمپکت فاکتور توسط یوژن گارفیلد، بنیانگذار مؤسسه Scientific Information اختراع شد و از سال ۱۹۷۵ تاکنون هر ساله برای مجلات معتبر علمی محاسبه و ارائه میشود.

روش محاسبه‌ی ایمپکت فاکتور

ایمپکت فاکتور یک مجله برای یک سال مشخص برابر با تعداد ارجاعات (Citations) انجام شده در آن سال، به مقالات منتشر شده در آن مجله در طول دو سال گذشته، تقسیم بر مجموع تعداد مقالات منتشر شده در آن ژورنال در طی دو سال گذشته است. به عبارتی ایمپکت فاکتور یک مجله در سال y برابر است با مجموع ارجاعات انجام شده در سال y، به مقالات منتشر شده‌ی مجله در سال های y-1 و y-2 تقسیم بر مجموع مقالات چاپ شده توسط آن مجله در سال های y-1 و y-2:

برای مثال برای مجله‌ی Nature، تعداد ارجاعات در سال ۲۰۱۴ به مقالات منتشر شده توسط این مجله در سال ۲۰۱۳ برابر با ۲۹۷۵۳ عدد و تعداد ارجاعات در سال ۲۰۱۴ به مقالات منتشر شده توسط این مجله در سال ۲۰۱۲ برابر با ۴۱۹۲۴ عدد می باشد. همچنین، این مجله در سال ۲۰۱۳ تعداد ۸۶۰ مقاله علمی و در سال ۲۰۱۲ تعداد ۸۶۹ مقاله علمی چاپ کرده است. پس ایمپکت فاکتور مجله Nature در سال ۲۰۱۴ برابر با ۴۱/۴۵۶ بوده است:

این بدان معناست که به طور متوسط هر یک از مقالات منتشر شده در این مجله طی سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ تقریباً ۴۱ استناد (Citation) در سال ۲۰۱۴ داشته‌اند. توجه داشته باشید که ایمپکت فاکتورهای سال ۲۰۱۴ در سال ۲۰۱۵ گزارش می‌شوند؛ بنابراین تا زمانی که تمام مقالات سال ۲۰۱۴ یک مجله توسط موسسه نمایه کننده پردازش نشوند امکان محاسبه ایمپکت فاکتور وجود ندارد.
مجلات جدیدی که از اولین مقاله خود نمایه می‌شوند، پس از گذشت دو سال از نمایه شدن ایمپکت فاکتور دریافت خواهند کرد؛ چون محاسبه ایمپکت فاکتور به مشخص بودن تعداد مقالات دو سال و تعداد ارجاعات به آن مقالات نیاز دارد.

کاربرد ایمپکت فاکتور

از ایمپکت فاکتور برای مقایسه مجلات مختلف در یک زمینه خاص استفاده میشود و این پارامتر عملا پر استفاده ترین روش طبقه بندی ارزش مجلات علمی و آکادمیک، می باشد. به گونه ای که مجلات با ایمپکت فاکتور بالاتر به عنوان مجلات بهتر طبقه بندی می شوند و بسیاری از دانشگاه ها برای دخالت دادن مقاله در رتبه بندی اساتید یا دانشجویان مقادیر حداقل مورد نیاز برای ایمپکت فاکتور در نظر می گیرند. البته چون محاسبه ایمپکت فاکتور با در نظر گرفتن کل مقالات انجام می یگرد، به تنهایی برای رتبه بندی تک تک مقالات کافی نیست. پایگاه وب آو ساینس بیش از ۱۱هزار مجله علمی و علوم اجتماعی را نمایه کرده و برای آن ها پارامتر ایمپکت فاکتور را محاسبه و منشر می کند.

انتقادات وارد بر ایمپکت فاکتور

انتقادات زیادی به نحوه استفاده از ضرایب تأثیر وارده شده است. به عنوان یک نمونه، ممکن است مقادیر ایمپکت فاکتور، در بررسی مستقل، به شکل ثابت و بدون تغییر بازتولید نشوند و مقادیر آن‌ها نوسان کند. همچنین مباحثات کلی‌تری در رابطه با اعتبار ایمپکت فاکتور به عنوان یک معیار نشان‌دهنده اهمیت مجلات و تأثیر سیاستهای اتخاذ شده توسط ویراستاران بر افزایش ایمپکت فاکتور مجله خود، وجود دارد.

سایر انتقادات بر تأثیر ایمپکت فاکتور بر رفتار محققان، ویراستاران، و سایر افراد ذینفع در این حوزه مربوط است.

اعتبار به عنوان معیار اهمیت

گفته شد که ایمپکت فاکتور و تحلیل ارجاعات (citation analysis) در کل تحت تأثیر عوامل وابسته به زمینه‌ی پژوهشی است. به همین دلیل ممکن است نه تنها مقایسه‌های انجام شده بین رشته‌های علمی مختلف، بلکه حتی بین حوزه‌های مختلف تحقیقاتی یک رشته خاص را نیز نامعتبر سازد. درصد کل ارجاعات رخ داده در طول دو سال اولِ پس از انتشار نیز، میان رشته‌های مختلف به شدت متغیر است: از مقدار %۳-۱ در علوم ریاضی و فیزیک تا %۸-۵ برای علوم بیولوژیکی. بنابراین برای مقایسه مجلات در رشته‌های مختلف نمیتوان از مقادیر ایمپکت فاکتور استفاده کرد.

در حقیقت گه‌گاه از ایمپکت فاکتور نه فقط برای ارزیابی مجلات بلکه برای مقالات منتشر شده در آن مجله نیز استفاده میگردد، و این مقایسه باعث کاهش ارزش برخی مقالات در بعضی موضوعات می‌شود. شورای تأمین مالی آموزش عالی انگلستان اعلام کرده است که باید کیفیت محتوای تک تک مقالات مورد بررسی قرار گیرد و اعتبار مجله منتشر کننده مقاله، به تنهایی کافی نیست.

اِی. ای. کاوکِل که زمانی مدیر تحقیقات مؤسسه اطلاعات علمی بوده است خاطرنشان میکند که شاخص استناد علمی (SCI) که ایمپکت فاکتور مبتنی بر آن است، «در صورتی کاملاً مؤثر خواهد بود که هر نویسنده تنها پژوهش های قبلی مرتبط با حوزه خود را به دقت ذکر نماید؛ هر مجله علمی منتشر شده در هر کجای جهان را پوشش دهد و فارق از محدودیتهای اقتصادی عمل کند».

تاثیر تک مقالات بر کل مجله

به علت آن که توزیع تعداد استنادات از نوع توزیع skewed است، استفاده از میانگین استنادات برای اندازه‌گیری تأثیر مقالات، می تواند گمراه‌کننده باشد. برای مثال حدود %۹۰ از مقدار ایمپکت فاکتور سال ۲۰۰۴ مجله Nature تنها مبتنی بر یک چهارم از انتشارات آن بوده است. بنابراین در اکثر موارد، تعداد واقعی ارجاعات به یک مقاله واحد در یک مجله، بسیار کمتر از میانگین ارجاعات انجام شده در کلیه مقالات است.

مقاله «A short history of SHELX» که در مجله « Acta Crystallographica Section A» چاپ شده بود، بیش از ۶۶۰۰ استناد دریافت کرد و در نتیجه، ایمپکت فاکتور مجله Acta Crystallographica Section A از ۲/۰۵۱ در سال ۲۰۰۸ به ۴۹/۹۲۶ در سال ۲۰۰۹ رسید که بیش از ضریب تأثیر مجلات نیچر (۳۱/۴۳۴) و ساینس (۲۸/۱۰۳) بود. دومین مقاله از میزان ارجاعات دریافت شده در مجله Acta Crystallographica Section A در سال ۲۰۰۸ تنها ۲۸ استناد داشت. افزون بر این، ایمپکت فاکتور یک معیار برای سنجش مجله است و نباید از آن برای ارزیابی محققان یا مؤسسات استفاده نمود.

سیاست‌های ویرایشی تأثیرگذار بر ایمپکت فاکتور

یک مجله میتواند برای بالا بردن مقدار ایمپکت فاکتور خود سیاست‌های ویرایشی خاصی را در پیش بگیرد. برای مثال مجلات ممکن است مقالات مروری (Review) بیشتری را منتشر نمایند که معمولاً بیش از گزارشات تحقیقی و پژوهشی مورد استناد قرار می‌گیرند. بنابراین، مقالات مروری می‌توانند مقدار ایمپکت فاکتور مجلات را افزایش دهند، بدین ترتیب مجلات مروری اغلب بالاترین ایمپکت فاکتور را در حوزه فعالیت خود دارند. بعضی از ویراستاران مجلات نیز برای افزایش ایمپکت فاکتور مجله‌ی خود، سیاست پذیرش «فقط با دعوتنامه» را برای دعوت انحصاری از دانشمندان ارشد برای انتشار مقالات «قابل استناد» در پیش می‌گیرند.

برخی مجلات نیز درصدد محدود ساختن تعداد «آیتم‌های قابل استناد»– یعنی مخرج معادله ضریب تأثیر – از طریق کاهش انتشار مقالاتی که استناد به آنها بعید به نظر می‌رسد (نظیر گزارشات موردی در مجلات پزشکی) یا از طریق هشدار به مقالات (به عنوان مثال عدم اجازه استفاده از چکیده یا کتابشناسی به امید آن که گزارشات ارجاعات مجله، آن مقاله را یک آیتم «قابل‌استناد» تصور نکند) بر می‌آیند. در نتیجه‌ی مذاکره بر سر آن که کدام اقلام «قابل‌استناد» هستند، تغییر بیش از ۳۰۰ درصدی از مقادیر ایمپکت فاکتور مشاهده شده است.

آیتم‌هایی که «غیرقابل استناد» در نظر گرفته میشوند – و به تبع آن در محاسبات ضریب تأثیر گنجانده نمیشوند – را در صورت استناد شدن، علیرغم سهولت نادیده گرفتن این نوع استنادات، همچنان می‌توان در صورت کسر معادله ضریب تأثیر وارد ساخت. ارزیابی این تأثیر از آن جهت دشوار است که تمایز میان توضیحات ویرایشی و مقالات اورجینال کوتاه، همیشه روشن و واضح نیست. برای مثال، نامه‌های ارسال شده به ویراستاران نیز ممکن است به یک کلاس جداگانه استناد کنند.

دستکاری در ایمپکت فاکتور توسط مجلات

فراتر از سیاست‌های ویرایشی که ممکن است ایمپکت فاکتور را منحرف سازند، مجلات میتوانند اقدامات آشکاری را برای دستکاری در این سیستم در پیش بگیرند. برای مثال، در سال ۲۰۰۷، مجله تخصصی Folia Phoniatrica et Logopaedica با ایمپکت فاکتور ۰/۶۶، یک مقاله ویرایشی منتشر کرد که در اعتراض به «وضعیت علمی بیهوده در برخی کشورها» در رابطه با استفاده از ایمپکت فاکتور، به تمام مقالات منتشر شده در این مجله از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶ استناد کرد. تعداد بالای استنادات به معنای افزایش ضریب تأثیر این مجله و رسیدن آن به ۱/۴۴ بود. در نتیجه این نوع افزایش، مجله موردنظر در سالهای ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ وارد گزارشات (JCR (Journal Citation Reports شد.

استناد اجباری نیز روشی است که در آن ویراستار مجله، نویسنده مقاله را مجبور به اضافه کردن استنادات خارجی به مقاله خود، قبل از پذیرش انتشار آن توسط مجله می‌کند تا ایمپکت فاکتور مجله خود را افزایش دهد. نظرسنجی منتشر شده در سال ۲۰۱۲ نشان داد که از هر پنج محقق فعال در حوزه اقتصاد، جامعه‌شناسی، روانشناسی و چند رشته مربوط به کسب و کار، یک نفر استناد اجباری را تجربه کرده است و این مسئله امری رایج و متداول در کسب و کار و مجلاتِ دارای ایمپکت فاکتور پایین می‌باشد. با این حال، موارد استناد اجباری، گه‌گاه در سایر رشته‌های علمی نیز گزارش شده‌اند.

دیگر تاکتیک کمتر فریبکارانه‌ی مجلات انتشار بخش اعظم مقالات خود، یا حداقل مقالاتی که انتظار می‌رود میزان استناد به آنها زیاد باشد، در اوایل سال تقویمی است. این کار، زمان بیشتری برای دریافت استناد به مقالات می‌دهد. برای یک مجله چند روش – که الزاماً نیت سوء ندارند – برای استناد به مقالات منتشر شده در همان مجله وجود دارد، به گونه‌ای که ایمپکت فاکتور آن را افزایش دهد.

واکنش‌ها

به علت آن که «ایمپکت فاکتور همیشه قابل اطمینان نیست» در نوامبر سال ۲۰۰۷، انجمن اروپایی ویراستاران علوم (EASE) یک بیانیه رسمی را منتشر و توصیه نمود مقادیر ایمپکت فاکتور مجلات تنها – و از روی احتیاط – برای اندازه‌گیری و مقایسه نفوذ کل مجلات، نه برای ارزیابی تک تک مقالات و مطمئناً نه برای ارزیابی محققان یا برنامه‌های تحقیقاتی مورد استفاده قرار میگیرد.

در جولای ۲۰۰۸، کمیته آزادی و مسئولیت‌پذیری در اجرای علوم (CFRS) شورای بین‌المللی علوم (ICSU) «بیانیه‌ای در رابطه با روشهای انتشار، شاخص‌ها و نقش بررسی پیش از انتشار در ارزیابی تحقیقات» منتشر کرد که راهکارهای احتمالی متعدد – به عنوان مثال در نظر گرفتن یک تعداد محدود از انتشار مقاله برای هر نویسنده در هر سال، یا حتی جریمه دانشمندان برای انتشار مقالات بیش از اندازه در یک سال به عنوان مثال بیش از ۲۰ مقاله  – را پیشنهاد می‌داد.

در واکنش به دغدغه‌های روزافزون در رابطه با استفاده نادرست از مقادیر ایمپکت فاکتور مجلات در ارزیابی نتایج علمی و همچنین دانشمندان، جامعه بیولوژی سلولی آمریکا به همراه گروهی از ویراستان و ناشران مجلات علمی، اعلامیه ارزیابی تحقیقات سان فرانسیسکو (DORA) را تدوین کردند. DORA که در می ۲۰۱۳ انتشار یافت از سوی هزاران نفر و صدها مؤسسه حمایت شد، از جلمه در مارس ۲۰۱۵ اتحادیه دانشگاه‌های تحقیقاتی اروپا (کنسرسیومی متشکل از ۲۱ دانشگاه تحقیقاتی مشهور در اروپا) از سند منتشر شده در وبسایت DORA پشتیبانی کرده و آن را به امضاء رساند.

دانشگاه مونترال، کالج سلطنتی لندن، PLOS، eLife، مجله EMBO، جامعه سلطنتی، مجلات Nature و Science معیارهای توزیع استنادات (Citation Distributions Metrics) را به عنوان جایگزینی برای ضریب تأثیر پیشنهاد کردند.

شاخص‌های مرتبط

برخی از شاخص‌های مرتبط، و همچنین محاسبه و منتشر شده توسط سازمان منتشر کننده مقادیر ایمپکت فاکتور، شامل موارد زیر می‌شوند:

• نیمه‌عمر استناد: این شاخص برابر است با متوسط سن مقالاتی که هر سال در گزارشات ارجاع مجله به آن‌ها استناد می‌شود. برای مثال، اگر نیمه‌عمر مجله‌ای در سال ۲۰۰۵، برابر با ۵ باشد بدان معناست که استنادات صورت گرفته به مقالات چاپ شده توسط آن مجله، در بازه زمانی ۲۰۰۵-۲۰۰۱ برابر با نیمی از استنادات انجام شده به مقالات آن مجله در سال ۲۰۰۵ است، و نیمه دیگر استنادات به قبل از سال ۲۰۰۱ بر میگردد.
• ایمپکت فاکتور انباشته برای طبقه‌بندی موضوعی: این شاخص با در نظر گرفتن تعداد استنادات به تمام مجلات در یک طبقه‌بندی موضوعی و تعداد مقالات تمام مجلات در آن طبقه‌بندی موضوعی، محاسبه می‌گردد.
• شاخص فوریت: تعداد استناداتی که مقالات یک مجله در یک سال مشخص دریافت می‌کنند تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در آن مجله.
• CiteScore: معیاری است برای عناوین سریالی در وبسایت Scopus که در دسامبر سال ۲۰۱۶ توسط Elsevier راه‌اندازی شد.

در رابطه با ایمپکت فاکتور چند نکته دیگر نیز وجود دارد: برای مثال ISI انواع خاصی از مقالات را از مخرج کسر محاسبه ضریب تأثیر کنار میگذارد (نظیر اقلام جدید، تشابه، غلط چاپی).

سایر معیارهای تأثیر

معیارهای دیگری برای سنجش تأثیر در سطح مجلات در سازمان‌های دیگر وجود دارند. معیارهایی که در بالا ذکر شد برخلاف معیارهای بررسی سطح نویسنده نظیر H-index، تنها برای مجلات کاربرد دارند و برای دانشمندان قابل اعمال نیستند. معیارهای بررسی سطح مقالات به جای سطح مجله، تأثیر را در سطح مقاله اندازه‌گیری می‌کنند. معیارهای جایگزین کلی‌تری نیز وجود دارند که ممکن است چشم‌انداز مقالات، دانلودها یا منشن‌های (ارجاعات) انجام گرفته در رسانه‌های اجتماعی را نیز شامل شوند.

تقلب

مقادیر ایمپکت فاکتور جعلی که توسط برخی شرکت‌ها تولید میشوند مورد قبول (JCR (Journal Citation Reports نیستند. این نوع ضرایب اغلب توسط ناشران سارق استفاده می‌شوند. جفری بیل فهرستی از این نوع معیارهای گمراه‌کننده را منتشر کرده است. برخی از ناشران در وبسایت خود ادعا می کنند دارای رقم ایمپکت فاکتور بالایی هستند، در حالی که ممکن است حتی در فهرست مجلات دارای ایمپکت فاکتور نیز حضور نداشته باشند.